Wstrząs anafilaktyczny lub stan anafilaksji to ciężka reakcja organizmu na czynnik alergiczny, lub niealergiczny. Gwałtowny spadek ciśnienia tętniczego stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia i życia. Dowiedz się, jak postępować w takich przypadkach!
Wstrząs anafilaktyczny najczęściej pojawia się w wyniku kontaktu z alergenem u osoby uczulonej. Zwykle są to pokarmy, pyłki i jad owadów. Anafilaksję mogą wywoływać także leki, konserwanty czy przetaczana krew. Objawy pozostają zbliżone do alergii, są jednak znacznie silniejsze. W wyniku wstrząsu anafilaktycznego może dojść do zablokowania kanałów oddechowych i poważnych zaburzeń akcji serca, a w konsekwencji do zgonu. W leczeniu anafilaksji najważniejsze jest domięśniowe podanie adrenaliny. Zastrzyk z epinefryną wykonuje się w przednio-boczną część uda, po usunięciu czynnika, który spowodował reakcję anafilaktyczną.
Wstrząs anafilaktyczny – definicja, anafilaksja alergiczna i niealergiczna
W starszych podręcznikach i encyklopediach medycznych ów stan określa się jako ciężką, uogólnioną reakcję nadwrażliwości organizmu na substancję uczulającą. W nowszych opracowaniach definicja anafilaksji jest już rozszerzona o czynniki, które nie są klasycznymi alergenami. Z tego względu Europejska Akademia Alergologii i Immunologii Klinicznej rozróżnia 2 podstawowe rodzaje wstrząsów anafilaktycznych – alergiczne i niealergiczne. Pewne ich cechy pozostają jednak wspólne.
Po jakim czasie od kontaktu z czynnikiem wywołującym pojawia się wstrząs anafilaktyczny?
Anafilaksja przypomina stany uczuleniowe, jednak objawy szybko się intensyfikują. Do tego stopnia, że potencjalnie zagrażająca życiu reakcja alergiczna występuje nawet od kilku sekund do kilku minut po kontakcie z czynnikiem wywołującym odpowiedź układu odpornościowego. Po pojawieniu się pierwszych objawów pozostaje niewiele czasu na prawidłowe leczenie wstrząsu anafilaktycznego. Specjaliści szacują, że zwiększone ryzyko wystąpienia anafilaksji dotyczy od 1,6% do 5,1% populacji.
Czynniki odpowiedzialne za wystąpienie wstrząsu anafilaktycznego. Pokarm, jad owadów, inne alergeny
Przyczyny anafilaksji dzieli się na wymienione wyżej kategorie, w zależności od źródła pochodzenia. Alergiczny wstrząs anafilaktyczny wywołują przede wszystkim:
- substancje zawarte w pokarmach, np. orzeszkach ziemnych, cytrusach, skorupiakach, krowim mleku, jajkach itp.;
- jad owadów błonkoskrzydłych, np. pszczół, szerszeni czy os, ale również mrówek;
- pyłki i inne alergeny wziewne;
- leki z grup antybiotyków, cytostatyków oraz pyrazolonów,
- substancje znieczulające (np. morfina);
- czynniki kontaktowe, np. lateks;
- preparaty wykorzystywane do testów skórnych i odczulania.
Przyczyny reakcji anafilaktycznej mogą być także zupełnie innego rodzaju
Czasami nie udaje się ustalić, co dokładnie spowodowało tak gwałtowną odpowiedź układu odpornościowego. Wtedy lekarze mówią o anafilaksji idiopatycznej – w takich przypadkach często konieczna jest dalsza diagnoza, już po ustabilizowaniu stanu pacjenta. Skoro raz doszło do wstrząsu anafilaktycznego, kolejny kontakt może wywołać jeszcze silniejszą reakcję. Do czynników niealergicznych należą między innymi:
- leki opioidowe;
- leki zwiotczające;
- niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. aspiryna, ibuprofen, ketoprofen, naproksen);
- tyraminy i histaminy pokarmowe;
- radiologiczne środki cieniujące, (tzw. kontrasty podawane przed prześwietleniem);
- konserwanty w żywności;
- szczepionki (głównie przeciwwirusowe);
- surowice (przede wszystkim przeciwtężcowa);
- krew oraz preparaty krwiopochodne;
- wysokie bądź niskie temperatury;
- stres;
- wysiłek fizyczny.
Spadek ciśnienia tętniczego i inne objawy wstrząsu anafilaktycznego
Kontakt z alergenem lub antygenem sprawia, że limfocyty B zaczynają produkować swoiste przeciwciała IgE. Te łączą się z receptorami, które występują w bazofilach i komórkach tucznych. Dochodzi również do zwiększenia stężenia histaminy i mediatorów stanu zapalnego, rozszerzenia naczyń i wzrostu przepustowości komórek śródbłonka. Te objawy ze strony układu krążenia prowadzą do gwałtownego obniżenia ciśnienia tętniczego krwi. Wstrząsowi anafilaktycznemu mogą towarzyszyć również dodatkowe oznaki, takie jak:
- zmiany skórne – pokrzywka, zaczerwienienie, świąd, wysypka, obrzęk;
- zaburzenia układu oddechowego – duszności, kaszel, świszczący oddech, obrzęk krtani, spadek drożności dróg oddechowych;
- zaburzenia ze strony układu pokarmowego – bóle brzucha, wymioty, biegunka;
- omdlenie.
Do tego mogą dojść m.in. ślinotok, chrypka lub bezgłos, katar, trudności z połykaniem, metaliczny posmak w jamie ustnej, czy zaczerwienienie oczu. Objawy anafilaksji różnią się u poszczególnych osób, pacjenci nie miewają wszystkich jednocześnie. Należy jeszcze podkreślić, że jedna lub kilka reakcji z powyższej listy nie świadczy jeszcze definitywnie o wstrząsie anafilaktycznym. Zestaw objawów zależy także od wieku i chorób współistniejących.
Dlaczego wstrząs anafilaktyczny zagraża życiu pacjenta?
Wymienione wyżej objawy reakcji anafilaktycznej to efekt postępującego blokowania górnych dróg oddechowych. Pojawiają się coraz poważniejsze problemy z oddychaniem, a w konsekwencji postępującego niedotlenienia. Anafilaksja wpływa także na pracę układu krążenia. W wyniku spadku ciśnienia krwi zwiększa się częstotliwość pracy serca, dochodzi do zawrotów głowy i utraty świadomości. Do pewnego stopnia podobny przebieg do wstrząsu anafilaktycznego mają zawał mięśnia sercowego i udar mózgu. Suma ryzyka anafilaksji i prawdopodobieństwo zajścia silnych objawów alergii składają się na bezpośrednie zagrożenie życia, któremu trzeba natychmiast przeciwdziałać.
Udzielanie pierwszej pomocy osobie we wstrząsie anafilaktycznym
W razie wystąpienia reakcji anafilaktycznej trzeba usunąć prawdopodobne, bezpośrednie źródło problemu. Następnie należy podać adrenalinę – bez względu na przyczynę wstrząsu anafilaktycznego czy brak pewności co do faktycznego powodu pogorszenia stanu pacjenta. Mogą to zrobić same osoby w stanie anafilaksji, o ile posiadają przy sobie ampułkostrzykawkę z odpowiednią zawartością, a ich stan pozwala im wykonać wszystkie niezbędne czynności. W trakcie podawania epinefryny należy:
- ułożyć i ustabilizować pacjenta:
- w pozycji leżącej, jeśli nie ma istotnych przeciwwskazań;
- w pozycji siedzącej, jeśli występują nasilone kłopoty z oddychaniem;
- w pozycji bezpiecznej, jeśli doszło do wymiotów.
- unieść nogi lekko pacjenta lekko do góry;
- zrobić domięśniowy zastrzyk z adrenaliną, celując w przednią, zewnętrzną część mięśnia czworogłowego uda.
Podczas leczenia szpitalnego i terapii po wstrząsie anafilaktycznym stosuje się m.in. leki przeciwhistaminowe, sterydy oraz leki przeciwastmatyczne. Ich zastosowanie ma charakter wspomagający, uzupełniający. Oddziaływanie tych leków na organizm rozpoczyna się dopiero po kilku godzinach. Pacjent w anafilaksji nie może tyle czekać na udzielenie pomocy.
Podanie adrenaliny to podstawa postępowania w przypadku anafilaksji
Epinefryna normuje ciśnienie, zmniejsza obrzęk błon śluzowych i przywraca bazofile oraz komórki tuczne do „standardowego” trybu pracy. Każdy chory, który zmaga się z alergią, powinien być przeszkolony z prawidłowego wstrzykiwania adrenaliny – właśnie ze względu na ryzyko ciężkich powikłań. Osobę, która doznała wstrząsu anafilaktycznego, należy niezwłocznie przetransportować do szpitala i zatrzymać na obserwację przez 8–12 godzin. W niektórych przypadkach dochodzi do tzw. fazy późnej reakcji oraz nawrotu objawów anafilaksji – i to bez kontaktu z czynnikiem, który spowodował gwałtowną odpowiedź układu odpornościowego.
Dane statystyczne i interesujące informacje o wstrząsie anafilaktycznym
Co jeszcze warto wiedzieć o anafilaksji? Poniżej znajdziesz garść statystyk oraz istotnych porad związanych z tym stanem:
- pojedyncza dawka adrenaliny z apteki zawiera od 0,15 do 0,5 mg epinefryny;
- mniejsze aplikatory służą dzieciom o wadze wyższej niż 10 kg i mniejszej niż 25 kg;
- zastrzyki można powtarzać w odstępach od 5 do 15 minut;
- u większości pacjentów wyraźna poprawa następuje po maksymalnie dwóch dawkach;
- zaleca się wykonanie kompleksowych badań pod kątem alergii 3–4 tygodnie po wstrząsie anafilaktycznym;
- u ok. 3% pacjentów w anafilaksji istnieje ryzyko śmierci w ciągu 5–30 minut od wystąpienia pierwszych objawów;
- tylko 10% wstrząsów anafilaktycznych ma miejsce w szpitalach i innych placówkach medycznych;
- najczęściej w anafilaksję zapadają kobiety i młodzież przed 18. rokiem życia.
Wstrząs anafilaktyczny to ciężka reakcja układu immunologicznego, która może doprowadzić do śmierci. Najwięcej zgonów w anafilaksji dotyczy przypadków, w których zbyt późno wykonano zastrzyk z adrenaliną. Moment zawahania może wiele zmienić w późniejszych rokowaniach. Opanowanie i podtrzymanie odpowiednich umiejętności podczas profesjonalnego szkolenia nie powinno zająć ratownikowi medycznemu dużo czasu.
Zobacz też:
- Czym jest wstrząs? Jak rozpoznać stan zagrażający życiu?
- Wstrząs hipowolemiczny – jak udzielić pierwszej pomocy przy wstrząsie hipowolemicznym, czyli stanie zagrożenia życia?
- Epinefryna jako lek – kiedy hormon adrenaliny jest potrzebny? Poznaj bliżej preparaty zawierające tę substancję!
- Niskie ciśnienie – kiedy pogotowie powinno interweniować? Odpowiadamy!
- Wstrząs mózgu – objawy wstrząśnienia mózgu i następstwa urazu głowy. Pierwsza pomoc i leczenie wstrząśnienia mózgu
- Dexak – co to jest?
- Wstrząs septyczny i sepsa – objawy i leczenie. Sprawdź, czym jest posocznica oraz jak leczyć sepsę i wstrząs septyczny!
- Metoprolol – lek stosowany przy nadciśnieniu tętniczym i zaburzeniach rytmu serca. Jak działa winian metoprololu?
